Verantwoording HSV schiet tekort

Brochure ‘De Statenvertaling herzien’

Bron

© 2010 getrouwevertaling.nl. Overname met bronvermelding voor niet-commercieel gebruik is toegestaan.

Verantwoording Herziene Statenvertaling schiet tekort

Inleiding

Naar verwachting verschijnt in december a.s. de definitieve uitgave van de Herziene Statenvertaling (HSV). Op de website van de Stichting HSV zijn inmiddels proefvertalingen voor bijna alle Bijbelboeken gepubliceerd. Hierin is door de Stichting grote openheid betracht. Veel minder is dat het geval geweest als het gaat om de uitgangspunten en methode van de herziening en de redenen waarom de Statenvertaling in tal van plaatsen, ook inhoudelijk, is aangepast. In het najaar 2009 publiceerde de Stichting HSV de brochure ‘De Statenvertaling herzien’. Verwacht mocht worden dat in deze brochure een verantwoording op de vele wijzigingen gegeven zou worden. Helaas is deze verwachting niet uitgekomen.

Onzorgvuldigheden

In de brochure treffen we diverse onzorgvuldigheden aan. Bijvoorbeeld worden vier voorbeelden gegeven van vertaalfouten in de Statenvertaling (blz. 21, 22). Bij nadere beschouwing blijkt voor twee van de vier voorbeelden (Psalm 22:22b en Mattheüs 7:24) de Statenvertaling volstrekt niet foutief te zijn, maar een prima vertaling te bieden. Wanneer men voorbeelden geeft van vertaalfouten, mag toch verwacht worden dat deze voorbeelden juist zijn?

Gebiedende wijs

Ter illustratie bespreek ik beknopt het voorbeeld uit Psalm 22:22b. In de brochure wordt gesteld dat niet vertaald kan worden met de gebiedende wijs: ‘verhoor mij’ (zoals in de Statenvertaling), maar dat vertaald moet worden zoals in de kanttekening als mogelijkheid genoemd staat, namelijk: ‘Gij hebt mij verhoord.’ De brochure zegt hierover: ‘Het is echter bevreemdend waarom zij [de statenvertalers] daar niet in de eerste plaats voor gekozen hebben, want het lijdt geen twijfel dat de eerste keuze van de Statenvertaling geen juiste weergave van de grondtekst is.’ Joodse rabbijnen denken hier echter nog heden ten dage anders over: onder meer de veel gebruikte joodse Tanakh vertaling (1985) vertaalt evenals de Statenvertaling met een gebiedende wijs en bevestigt dit met een voetnoot. Ook de bekende hebraïcus Franz Delitzsch (1813-1890) erkent in zijn Psalmencommentaar dat deze vertaling grammaticaal mogelijk is, al kiest hij daar zelf niet voor. Van een fout is geen sprake.

Steenrots

Het tweede onjuiste voorbeeld is Mattheüs 7:24, de gelijkenis van de dwaze en de wijze bouwer. Volgens de stichting is het belangrijk om niet te vertalen ‘een steenrots’ (Statenvertaling), maar ‘de steenrots’. In het Grieks staat immers een bepaald lidwoord, en in deze gelijkenis wijst deze steenrots op Christus als het enige fundament. Toch vergist men zich wanneer men meent dat het bepaald lidwoord hier bijzondere betekenis heeft. De betekenis van het lidwoord in het Grieks is hier kwalitatief: het was róts. Met het lidwoord wordt geen specifieke rots aangeduid. De ‘rots’ (Grieks: petra) heeft in deze gelijkenis zeker een geestelijke betekenis, maar het lidwoord heeft daar dus geen rol in. Door het verschil in talen mag het bepaald lidwoord in het Nederlands worden weggelaten. Dat de Statenvertaling in vers 25 wél met ‘de steenrots’ vertaalt, is niet vreemd, in vers 24 is de steenrots immers al genoemd.

Dat het bepaald lidwoord in het Grieks (ook bij dit woord ‘petra’) niet altijd in het Nederlands weergegeven behoeft te worden, blijkt ook uit Mattheüs 27:60: “En [Jozef] legde dat in zijn nieuw graf, hetwelk hij in een steenrots uitgehouwen had.” Ook hier staat in het Grieks het bepaald lidwoord vóór ‘steenrots’. Dit betekent echter niet dat hier met ‘de steenrots’ zou moeten worden vertaald. Het lidwoord in de ene taal is nu eenmaal niet altijd vergelijkbaar met het lidwoord in een andere taal.

Septuaginta

Ook andere voorbeelden blijken niet altijd juist te zijn. De brochure geeft drie plaatsen in het Oude Testament waar de statenvertalers afgeweken zouden zijn van de Hebreeuwse tekst ten gunste van de Septuaginta (blz. 28, 29). Alle drie voorbeelden blijken echter niet op te gaan en bewijzen niet wat men bewijzen wil. De vertalingen in deze voorbeelden zijn wel degelijk op grond van het Hebreeuws mogelijk. Voor Psalm 69:23b vinden we dat ook in de kanttekening duidelijk aangetekend (kanttekening 34: ‘Hebr. vergeldingen’).

Met het bovenstaande is niet gezegd dat de Statenvertaling geen fouten zou bevatten of dat geen verbeteringen mogelijk zijn. De onjuiste voorbeelden in de brochure geven echter weinig vertrouwen in de beoordeling hiervan door de Stichting HSV.

In Psalm 69:23 zijn meerdere vertalingen mogelijk. De keuze door de statenvertalers werd ongetwijfeld mede bepaald door het Nieuwe Testament (Rom. 11:9). In strijd met het Hebreeuws was deze keuze echter beslist niet. Bovendien vertaalden de statenvertalers in dit vers niet ‘tot vergelding’, maar ‘tot volle vergelding’, waarbij het woordje ‘volle’ zijn reden vindt in het feit dat het woord in het Hebreeuws in het meervoud staat (‘vergeldingen’). Op grond van het Grieks was deze vertaling (met ‘volle’) niet mogelijk geweest.

Ook het voorbeeld uit Jesaja 54:8 is onjuist. Volgens de brochure is de vertaling ‘een kleine toorn’ op grond van het Hebreeuws ‘niet goed te verklaren’. De betekenis van het Hebreeuwse woord dat met ‘kleine’ is vertaald, betekent immers ‘vloed, overstroming’ en wijst dus op het tegenovergestelde: ‘een stortvloed van toorn’. De brochure vermeldt echter niet dat dit Hebreeuwse woord slechts één keer in het Oude Testament voorkomt en dat de herzieners de opvatting volgen dat sprake is van een verwisseling van twee letters in dit korte woord van slechts drie letters. De Statenvertaling volgt echter een andere opvatting die ook steun vindt bij joodse rabbijnen. De brochure slaat geheel de plank mis door te beweren dat de Statenvertaling hier van de Hebreeuwse tekst is afgeweken ten gunste van de Septuaginta.

Ten slotte wordt als voorbeeld genoemd Genesis 4:1. Inderdaad staat hier in het Hebreeuws eigenlijk niet de eigennaam ‘Adam’, maar: ‘ha adam’ ofwel ‘de adam’ of ‘de mens’ (‘Adam’ betekent immers ‘mens’). Toch wordt hier specifiek de eerste mens Adam bedoeld, omdat hier onderscheid wordt gemaakt tussen deze mens en zijn vrouw. Het is dan ook begrijpelijk dat de statenvertalers niet gekozen hebben voor de vertaling ‘de mens’, de mens in het algemeen is immers niet bedoeld. Bovendien klinkt in het Hebreeuws in ‘ha adam’ de naam ‘Adam’ direct door, wat in het Nederlands niet zo is wanneer we vertalen ‘de mens’. Daarom is de vertaling met ‘Adam’ ook op grond van het Hebreeuws goed te verdedigen. Het valt niet vol te houden dat de Statenvertaling hier de Septuaginta zou hebben gevolgd. Wel hadden de gebruikelijke vertalingen invloed, maar deze invloed deed zich niet gelden ten nadele van de Hebreeuwse tekst.

Lankmoedig, tuchtigen en kastijden

In de brochure treffen we een bespreking aan van enkele woorden of begrippen die mogelijk gevoelig liggen (blz. 49-51). Toegelicht wordt dat de woorden ‘zalig maken’, ‘zaligheid’ en ‘verdoemenis’ niet zijn vervangen, hoewel de woorden ook op andere wijze kunnen worden vertaald. Wel vervangen is het woord ‘lankmoedigheid’, namelijk door ‘geduld’. Gesteld wordt dat ‘geduld’ een goed alternatief is. Men zou beter moeten weten: de woorden ‘lankmoedig’ en ‘geduldig’ zijn immers niet synoniem. Het Van Dale online woordenboek geeft als betekenis van lankmoedig: ‘in staat veel te verdragen vóór boos te worden’. In de Bijbel wordt het woord lankmoedig gebruikt voor de gezindheid tegenover anderen tot uitstel van toorn of straf. Lankmoedigheid is dus wel een vorm van geduld, maar niet ieder geduld is lankmoedigheid. Het woord ‘lankmoedig’ wordt in het dagelijks leven weinig gebruikt, maar staat niet als verouderd te boek (zie Van Dale). Zelfs in de seculiere pers wordt het woord nog met enige regelmaat gebruikt. Belangrijker is dat ‘lankmoedig’ de vertaling is van een combinatie van Hebreeuwse woorden met de betekenis: ‘traag (of: langzaam) van toorn’ (bijvoorbeeld Ex. 34:6). Dit dient ofwel letterlijk zo vertaald te worden, ofwel met het woord ‘lankmoedig’; ‘geduldig’ is echt geen goed alternatief.

Er zijn meer voorbeelden te noemen waarbij een verschil in betekenis optreedt door vervanging van woorden. Zo komen de woorden ‘tuchtigen’ en ‘kastijden’ in de herziening niet meer voor. Deze woorden zijn vervangen door ‘vermanen’, ‘straffen’ of ‘bestraffen’. De woorden ‘tuchtigen’ en ‘kastijden’ betekenen echter de combinatie van zowel ‘straffen’ als ‘vermanen’, het is een straffen met als doel een mens tot nadenken en verbetering te brengen. Deze betekenis geldt ook voor diverse woorden in de grondtekst.

Helaas zien we in deze voorbeelden dat de vervanging van woorden in de Herziene vertaling niet altijd met de vereiste nauwkeurigheid plaatsvindt, dit in tegenstelling tot wat de brochure ons wil doen geloven.

Geen verantwoording van fundamentele wijzigingen

Nu kom ik tot het hoofdbezwaar tegen deze brochure, namelijk het ontbreken van toelichting op of verantwoording van de fundamentele wijzigingen die ten opzichte van de Statenvertaling worden doorgevoerd in vertaalmethode en vertaalkeuzes. Door het ontbreken van verantwoording hierover schiet de brochure ernstig tekort.

Wijzigingen in vertaalmethode

De wijzigingen in de methode kunnen, wat de hoofdzaken betreft, in de volgende twee punten worden samengevat:
1. het vaak niet meer letterlijk vertalen van Hebreeuwse en Griekse zegswijzen waar dit in de Statenvertaling wél gebeurde;
2. het geven van een minder letterlijke vertaling van afzonderlijke woorden ter wille van gebruikelijk Nederlands of ter verklaring van het oorspronkelijke woord; op deze wijze wordt, vaker dan in de Statenvertaling, interpretatie in de vertaling toegevoegd.

Dit levert toch echt een andere manier van vertalen op dan door de Dordtse Synode aan de vertalers was voorgeschreven! Waar vinden we een toelichting op deze aanpak en de vele wijzigingen die hieruit voortgevloeid zijn? Waar wordt verantwoord dat men op deze manier aan de meest kenmerkende eigenschap van de Statenvertaling concessies heeft gedaan? Het is in de brochure niet te vinden. In enkele paragrafen komt hier terloops iets van ter sprake, maar dan op een verhullende wijze en zeer onvolledig. De herzieners hebben zich er zo wel erg gemakkelijk vanaf gemaakt! Het gaat hier immers om een van de meest fundamentele kenmerken van de Statenvertaling. Schreef Bogerman niet: ‘Wij zijn gebleven bij de woorden en orde der woorden van de Hebreeuwse tekst, zo na en nauw als ons enigszins mogelijk is geweest’?

Misverstanden

De paragrafen over de principes achter de Statenvertaling gaan vooral in op misverstanden (blz. 17-20). Over de werkelijke principes van de Statenvertaling wordt weinig gezegd. Als eerste wordt het misverstand bestreden dat de Statenvertaling een 100% letterlijke vertaling zou zijn. Maar wie heeft dit ooit beweerd? Was de vertaling 100% letterlijk, dan zouden we de vele verwijzingen naar het Hebreeuws en Grieks in de kanttekeningen niet meer nodig hebben. De Statenvertaling is in zijn methode en vertaling echter doorgaans wel méér letterlijk dan de herziening en dat is het punt waar het om gaat. Zoals gezegd: de verantwoording hierover ontbreekt.

Merkwaardig in dit verband is de opmerking dat de Statenvertaling qua vertaalprincipe enigszins tussen de Naardense Bijbel en de Nieuwe Bijbelvertaling in staat (blz. 17). Is dat eerlijke voorlichting? De vertaalprincipes van de Statenvertaling en Nieuwe Bijbelvertaling staan immers haaks op elkaar en zijn dus volstrekt onvergelijkbaar. Wel heeft de Statenvertaling overeenkomsten met de Naardense Bijbel, maar het is een misverstand te menen dat de Statenvertaling doorgaans een vrijere vertaling biedt. Het tegendeel is zeer dikwijls het geval. Met deze onzorgvuldige en gebrekkige voorlichting bewijst de brochure de lezers geen dienst.

Wijzigingen in vertaalkeuzes

Het tweede element in het genoemde hoofdbezwaar is eveneens fundamenteel. Wanneer een tekst of woord op meerdere manieren kan worden vertaald, wordt dikwijls een andere keuze gemaakt dan in de Statenvertaling. Dit gebeurt ook dán wanneer de Statenvertaling zonder meer een correcte vertaling biedt. Zo wordt in honderden gevallen een goede vertaling opzijgezet. Ook in dit opzicht wordt het ‘eigene’ van de Statenvertaling ernstig aangetast. En ook voor dit type wijzigingen vinden we in de brochure geen verantwoording terug.

Nieuwe vertaling

De enige verantwoording die ten aanzien van de wijzigingen in methode en vertaalkeuzes naar mijn overtuiging mogelijk is, is deze: de herziening is een nieuwe vertaling, gebaseerd op eigen uitgangspunten en eigen vertaalkeuzes. Dat mág, en dat kan zelfs nog een heel behoorlijke vertaling opleveren. Maar laat men dit eerlijk zeggen en verantwoorden. Dat is tot nu toe niet gebeurd. Integendeel, in de brochure wordt opnieuw benadrukt dat de HSV geen nieuwe vertaling is, maar een restauratie van de Statenvertaling (blz. 36). Wij laten dit voor rekening van de Stichting HSV.

Presentatie december

De definitieve versie van de HSV wordt in december a.s. in Dordrecht gepresenteerd, in de stad waar in 1618 tot de Statenvertaling besloten werd en de belangrijkste uitgangspunten voor de vertaling werden vastgesteld. Ook op deze wijze probeert de Stichting HSV het beeld neer te zetten dat met de HSV de Statenvertaling wordt voortgezet. Deze gang van zaken is verdrietig, juist ook voor hen die in het spoor van de Dordtse Synode trouw willen blijven aan de beginselen van de Statenvertaling en zich dáárom in deze herziening niet kunnen vinden.

Naschrift (2014)

Bijna direct na plaatsing van dit webartikel in augustus 2010 heeft de Stichting HSV het voorbeeld uit Psalm 22:22b uit de tekst van de brochure verwijderd, zodat de brochure bij verschijning van de HSV in december 2010 (in klein formaat, rood), dit voorbeeld niet meer bevatte. De wijziging in de vertaling van Psalm 22:22b bleef echter gehandhaafd. Ook handhaafde men in de brochure de andere onjuiste voorbeelden zoals in dit artikel genoemd.

Terug

Naar top van deze pagina

Naar hoofdpagina Herziene Statenvertaling

© 2010-2015 getrouwevertaling.nl